Počeci osporavanja bosanske države i identiteta

Ideja bosanstva i Bosne kao prostora vjerski pluralne sredine, više od 150 godina nalazi se „uklještena“ između dvije nacionalne ideologije, srpske i hrvatske, koje su se formirale na temelju religijske pripadnosti svojih stanovnika. One su se formirale kao religijske i etničke zajednice, te su i njihove nacionalne ideologije takve.

Ova činjenica, uz faktor da je sveštenstvo upravljalo procesima nacionalne izgradnje Bosni susjednih država, rezultiralo je stvaranjem nacionalnih ideologija čiji je fundament odbacivanje vjerske pluralnosti. Bosna i bosansko stanovništvo su od vremena kada su se ove dvije ideologije ustoličile u svojim središtima u Beogradu i Zagrebu, postali zanimljivi kao teritorija i stanovništvo pogodno za ekspanziju, što je imalo za rezultantu dugo poricanje Bosne kao države i bosanskih ljudi kao političkog naroda.

Bosna i bosanski narod nalaze se u “grotlu” zapadnog Balkana gdje se sudaraju dvije nacije, srpska i hrvatska, gdje se projicirano sudaraju i egzistiraju tri jezika, tri kulturne tradicije, tri ili više vjerovanja u jednog Boga i svi ti faktori, uz niz drugih, su kroz dugi protek vremena učinili bosanski identitet posebnim i jedinstvenim.

Bosna i bosanski narod nemaju više identiteta, imaju jedan jedini, jer se identitet ne može raspoređivati, dijeliti na polovine, četvrtine, ne može se razvrstavati, selektirati u unaprijed zamišljene i kreirane “fioke”, on je sačinjen od svih elemenata bosanske pluralnosti.

Bosanski narod je na jedan stanovit način granični narod. Kroz njegovu srž prolaze većinske vjerske komponente Bosni susjednih zemalja, a upravo te komponente iskorištene su da se dijelovi pravoslavnog i katoličkog bosanskog življa, kroz jedan specifičan proces debosniziraju i počnu osjećati dijelom srpske, odnosno hrvatske nacije.

Poimanje identiteta, koje je pravoslavnom i katoličkom dijelu bosanskog naroda konstruisano i nametano iz centara izvan Bosne, svelo se na uskogrudno, jednostrano i vjerski determinisano poimanje. Cjelokupni njihov identitet sveo se na jednu pripadnost – vjersku pripadnost, pri čemu je bosanska viševjekovna pluralnost predstavljana kao anomalija i nešto neprirodno. Pretvaranje bosanskog bića u nešto drugo temeljilo se i temelji se na religijskoj razlici.

1(1808).jpg - Đenan Galešić: Počeci osporavanja bosanske države i identiteta

Pored toga, nacionalno jedinstvo shvaćeno kao državno ujedinjenje identifikuje se kao nacionalni interes, a veličina državne teritorije i granice, postale su opsesija nacionalnih elita bosanskog susjedstva. Kako se sticajem istorijskih okolnosti svaka pojedinačna balkanska nacija jednim svojim dijelom našla izvan granica matične države, to ovakvo razumijevanje nacionalnog interesa dovodi u pitanje sve postojeće balkanske države, stvarajući klimu latentnog sukoba svih protiv sviju.

To je uzrok što se rat ili priprema za rat, učinilo trajnim stanjem balkanskih naroda u njihovoj modernoj istoriji. Ovo je posebno imanentno bosanskom susjedstvu, a opako se reflektuje na Bosnu u posljednjih 150 i više godina.

U vrijeme osmanskog vladanja Balkanom, pa i Bosnom, pravoslavna crkva je institucionalizacijom i potenciranjem razlikovanja hrišćanskih podanika od njihovih muslimanskih vladara doprinjela i očuvanju kolektivnog identiteta svojih vjernika. Ali ta razlika je bila religijska, a ne narodnosna ili nacionalna po svom sadržaju. Jedan od najvećih anahronizama balkanske, pa i evropske istoriografije je bilo umetanje nacionalnog sadržaja u to tradicionalno religijsko razlikovanje.

Preuzimajući postojeću religioznu simboliku, religiozne vrijednosti i iskonstruisane mitove, u daljem toku svoga jačanja, nacionalni pokreti bosanskog susjedstva su iskoristili te snažne osnove koristeći se njima za što bolje vlastito utemeljenje. Nacionalistička tehnika i modusi mobiliziranja masa bila je i ostala traženje unutrašnjeg i vanjskog neprijatelja svoje nacije, neprijatelja koji je u pravilu predstavljan kao krivac za sve nevolje većinskog stanovništva.

Nužno je napomenuti da je stanovništvo Bosne nosilo u sebi tradiciju zajedničkog življenja i uvažavanja drugih identiteta, dijeleći sa njima iste sisteme vrijednosti, iste ili slične običaje i istu kulturnu tradiciju.

Dok su mnoge putopisce zbunjivali, na primjer, mnogobrojni nazivi u Bosni kao što su: Turci, Bošnjani, Latini, Grci, rišćani, kršćani, mohamedanci, kao i prisustvo mnogobrojnih etničkih simbola i običaja, domicilno bosansko stanovništvo ih je jasno raspoznavalo i prema njima se sa uvažavanjem odnosilo. U tom tradicionalnom bosanskom društvu kojeg su krajem 19. vijeka pocijepale nacionalne ideologije, svakodnevno zajedničko življenje i mnogobrojna zajednička iskustva rezultirala su dubokim međusobnim razumjevanjem.

Kada pratimo genezu srpskog aspiracijskog nacionalizma, možemo konstatovati da se on prvobitno javlja unutar Srpske pravoslavne crkve, ali kroz protek vremena država Srbija će srpski aspiracijski nacionalizam prihvatiti i provoditi kao svoju državnu i nacionalnu politiku.

Prvi sistematski rad na promovisanju ideje srpskog aspiracijskog nacionalizma potekao je iz Srbije, operacionalizovan preko mreže agenata organizovanom od strane Ilije Garašanina (tadašnjeg ministra unutrašnjih poslova Srbije), čemu se kasnije pridružilo djelovanje prvih nacionalno svjesnih učitelja i trgovaca, crkveno – školskih opština, srpskih škola osnovanih još tokom pedesetih godina 19. vijeka, obrazovanih studenata, te dolazak štampe iz Srbije. U projekcijama Ilije Garašanina, Bosna se sva treba uključiti u državni teritorij Srbije, tj. Bosni se apsolutno negira pravo na samostalnu političku egzistenciju. Interesantno je navesti da je Garašaninovo Načertanije iz 1844.g. dokument koji je javnost upoznala tek 1906.g., a do tada je to bio tajni dokument srbijanske vlade.

Sve jasniji nacionalni iskazi mogli su se čuti u Sarajevu 1860. godine na proslavi Sv. Save (proslavi uspostavljenoj još 1851. godine). Trebalo je poduzimati ove i mnoge druge aktivnosti jer je nedostatak srpske nacionalne svijesti kod bosanskog pravoslavnog stanovništva bio eklatantan. Vidljivo je to i u potrebi osnivanja društva za širenje srpskog imena u Bosni koje je proveo Teofil (Bogoljub) Petranović, koji je imao zadatak širiti srpski nacionalni identitet među bošnjačkim pravoslavnim življem, ali i među dijelom bosanskih Vlaha koji su bili pogodni za “utapanje” u srpski nacionalni okvir zbog svog vjeroispovjedanja. Petranović je u Bosni bio aktivan od 1862. do 1869.g.

zamisaovelikesrbije.gif - Đenan Galešić: Počeci osporavanja bosanske države i identiteta

Ovdje valja spomenuti i jedan zvaničan izvještaj, upućen ministru vanjskih poslova Srbije, Jovanu Ristiću, u kojem jedan od srbijanskih agenata na terenu u Bosni, Okan Nikola “Niko”, 1868.g. izražava sumnju u uspjeh predstojećeg ustanka naroda u Bosni protiv turske vladavine, obrazlažući to između ostalog, da je „narod pocijepan i nema svijest o svojoj narodnosti“.

Zanimljivo je i pisanje Francuza, Henri Massieu de Clervala, kojeg je francuska vlada poslala u Bosnu 1855.g. u naučnu i političku misiju. On je zapazio povezanost bosanskog stanovništva, homogenost kako je to on naveo “samo jedne rase u Bosni”, te istakao da je religija jedino što dijeli bosanski  narod. De Clerval iznosi svoje impresije i navodi da postoji za tu slavensko – bosansku rasu pokretač jači od religijskog (koji po njemu produkuje razdor), njeno ujedinjenje odmah bi bio gotov čin.

Posebno je de Clerval isticao izmješanost stanovništva, harmoniju u njihovim životima, osjećaj zajednice među njima, njihovu ljubav prema Bosni i ponos svojim bosanskim imenom, kojim se s ponosom služe i pravoslavni Bošnjaci, čak i u Srbiji. De Clerval konstatuje i to, da uz mnogobrojne elemente koji spajaju stanovnike Bosne izgradio se kod njih zajednički patriotski, otadžbinski osjećaj, koji se nije razvio u ideju o bosanskoj naciji.

Srpski aspiracijski nacionalizam definisao je svoju politiku prema Bosni permanentim aktivnostima niza državnih činilaca, gdje vrijedi izdvojiti „Kraljevsko srpsko ministarstvo prosvjete“ i njegov službeni list „Prosvjetni glasnik“ iz 1892., koji u srpske zemlje ubraja: istočnu polovinu Istre, Slavoniju, Srbiju, Dalmaciju, Makedoniju, Hrvatsku, južnu Ugarsku, Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru i zapadnu Bugarsku.

U istom kontekstu valja navesti i „Srpsko učeno društvo“ (prethodnika „Srpske akademije nauka i umetnosti“ – SANU) i njegove aktivnosti iz 1864.g. kada  nagrađuje rad u kojem je zaključeno da je Crkva bosanska, kao i svi srednjovjekovni bosanski vladari, bila – pravoslavna. Ministarstvo inostranih dela Srbije radilo je i bilo na istom “zadatku”.

Bosanski intelektualci pravoslavnog vjeroispovjedanja također su sljedbenici, te u pojedinim slučajevima i fanatični ideolozi i operateri antibosanskog projekta u vrijema Austro – Ugarske okupacije Bosne, a izdvajaju se u ovom smislu: Petar Kočić, Vladimir Gaćinović, Vladimir Ćorović, Risto Radulović, Jefto Dedijer, Vaso Pelagić, te nešto kasnije Vlado Glušac i Jovan Cvijić, ali i mnogi drugi, koji su provodili u djelo politiku negacije istorijskog individualiteta Bosne i narodnog individualiteta Bošnjaka.

U istom vremenu (oko 1863.g.) formira se u Sarajevu i društvo za širenje hrvatskog imena u Bosni. Klement Božić je organizator ovih aktivnosti, a svesrdno mu pomažu mladi franjevci. Međutim, kod dijela bosanskog stanovništva koje ispovjeda katoličanstvo proces nominiranja u hrvatskom smislu traje i pedesetak godina, te ulazi i u 20. vijek.

 

Za naglasiti je i to da je hrvatsku nacionalnu misao, još prije Austro – Ugarske okupacije Bosne provodio u djelo Josip Juraj Štrosmajer, i to iz grada Đakova, a preko obavještajne mreže svojih saradnika u Bosni, od kojih su vrlo produktivni i istaknuti bili fra Grga Martić i izvjesni Bertić Bogdan, koji je bio rodom iz Osijeka, a u Sarajevu je radio kao državni činovnik.  Inače, kada je u pitanju hrvatski aspiracijski nacionalizam i u skladu s njim hrvatski antibosanski projekat treba istaći njegove ozbiljitelje poput Josipa Štadlera, Ive Pilara, Ferde Šišića, Stjepana Radića, Ante Starčevića i mnogih drugih.

stjepan-radic.jpg - Đenan Galešić: Počeci osporavanja bosanske države i identiteta

Konstanta i zajednička karakteristika oba aspiracijska nacionalizma bosanskog susjedstva jeste težnja za širenjem i ekspanzijom u bosanski prostor i na bosanske ljude.

Unutar srbijanske aspiracijske nacionalne politike zanimljivo je navesti neke karakteristične slučajeve osporavanja bosanske države i bosanskog identiteta. Naime, dvadesetak organizacija sa predznakom Velika Srbija djelovalo je od polovine 19. vijeka u Srbiji, a paralelno sa tim štampalo se i dvadesetak publikacija i raznih časopisa sa ovim predznakom. Ogroman broj lica bio je i ostao uključen u taj projekat.

Ilustrativan je primjer Stanoja Stanojevića koji 1908.g. u svojoj “Istoriji srpskog naroda” tvrdi da je Bosna srpska oblast, a nešto ranije (1867.g.) Božidar Petranović i njegov sljednik u idejama Vaso Glušac (1924.g.) tvrde da je “Crkva bosanska” u stvari pravoslavna. Pomenuti je istoričar Stanojević početkom 20. vijeka preuzeo ideje srpskog unitarizma i antibosanskog djelovanja od Garašanina, Vuka Stefanovića Karadžića, Jovana Cvijića i dr.

Đorđe Popović Daničar, po nalogu Ministra inostranih dela Srbije, 1878.g. definiše južne granice Velike Srbije, u kojem je obimu i Bosna.

Dr. Milovan Milovanović, 1895.g. ne vidi nijedan razlog da se dokazuje da je Bosna srpska zemlja. Za njega je to očiglednost koju ne treba dokazivati.

Gavro Vučković u samom početku svoga djelovanja identifikuje se sa Bosnom i bosanstvom, a kasnije prelazi na srpsko identifikovanje i gorljivi je zagovornik svesrpskog ujedinjenja.

Vaso Pelagić bio je opsjednut idejom svesrpskog ujedinjenja, te cjelokupni svoj angažman on definiše kao angažman na građenju bolje budućnosti cijelog srpskog naroda, a naročito  kako on to navodi: srbsko – bosanskog naroda i prisajedinjenje Bosne Srbiji, što su osnove na kojima djeluje Pelagić još 1867., te dalje u godine ustanka (1875. – 1878.). U njegovoj koncepciji nema mjesta za egzistiranje Bosne kao individualiteta i istorijske činjenice.

 

Picture 025.jpg - Đenan Galešić: Počeci osporavanja bosanske države i identiteta

Petar Kočić je opsesivno prožet idejom Bosne kao srpske zemlje. On o Bošnjacima govori kao o Turcima, a njegov blizak saradnik iz “Bosanske Vile”, Kašiković, 1909.g. govori o Sarajevu kao o prijestolnici srpske Bosne, te kako dolazi vrijeme kada će srpska ideja očistiti srpske zemlje od poganije, pod kojom se podrazumjevaju njihove bosanske komšije – muslimani. Kočić je pod uticajem srpske mitologije, zagovornik je ideje Velike Srbije i srbijanskih aspiracijskih težnji prema Bosni.

Zanimljivo je u kontekstu predmetne teme navesti i pisanja Riste Radulovića, koji zastupa tezu da religioznost nije bila osobina Bosanaca, niti uopšte cijelog srpskog plemena, te navodi da je Srbin, a posebno Bosanac, površan i  formalističan. Radulović piše da je u doba osmanske vladavine Bosnom, vjerska pripadnost bila identična sa socijalnim i klasnim slojevima stanovništva, ali i katolici i pravoslavci su se osjećali isto: Bošnjacima. Vjerska netrpljivost koja vodi u cijepanje bosanskog naroda na različite nacionalne identifikacije, za Radulovića je novijeg datuma, tj. postosmanskog perioda. Radulović  zaključuje da je i dalje riječ o tri vjerske grupe, a jednoj naciji. Kasnije će Radulović govoriti o srpskoj Bosni i zastupati takve stavove.

Kao posebno žestoke i istaknute ozbiljitelje srpskog aspiracijskog nacionalizma na prostoru Bosne, valja istaći i Jeftu Dedijera, Vladimira Ćorovića, Vladimira Gaćinovića, Borivoja Jevtića (čiji su stavovi slični ili identični Gaćinovićevim).

Antibosanskim protagonistima treba dodati Ljubomira Stojanovića, Radoslava Grujića, Milenka Vukičevića i mnoge druge.

Pomenuti istoričar Ljubomir Stojanović, 1929. godine objavljuje knjigu “Srpski vladari u srednjovjekovnoj Bosni”. Stojanović se bavio istraživanjem najstarije istorije Balkana, pa zaključuje da u Bosni od 9. vijeka žive Srbi i da je Bosna srpska zemlja.

Grujić Radoslav na prelazu vijekova aktivno radi na prezentaciji Bosne kao srpske zemlje, dok Vukićević Milenko 1901.g. piše knjigu “Znameniti Srbi”, koja uključuje Bosnu kao srpsku zemlju i Bosance kao Srbe.

Jedan od najvećih radikalskih demagoga u skupštini Srbije poslije 1903.g., prota Milan Đurić, svojim je govorima pojačavao mit Kosovu i Velikoj Srbiji i na te ciljeve redovno podsjećao srpsku političku javnost.

U skupštini Srbije tada se moglo čuti da je Bosna stara srpska kraljevina, a Hercegovina – vojvodine Sv. Save. Bila je to retorika mitske političke svjesti koja je bila preovlađujuća u Srbiji na prijelomu vijekova. Međutim, iza nje su stajali precizno definisani realpolitički ciljevi i jasno određen nacionalni program, čija je personifikacija tada bio predsjednik Radikalne stranke – Nikola Pašić čiji je prioritet u vanjsko političkom djelovanju bio širenje srpske države na susjedne zemlje.

tz9.jpg - Đenan Galešić: Počeci osporavanja bosanske države i identiteta

Negiranje bosanske političke posebnosti i bosanskog identiteta karakteristika je čitavog perioda između dva svjetska rata, što se može ilustrovati glorifikacijom događaja kao što su: stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. (što se slavilo kao godina svesrpskog ujedinjenja); zatim ukidanje pokrajinske autonomije iz 1924.g. (što se slavilo kao nestanak i posljednjih smetnji  za ujedinjenje svih Srba u jednu državu), te sporazum Cvetković – Maček iz 1939.g. prilikom čijeg se sklapanja o bosanskom pluralnom identitetu, ali i stanovnicima Bosne koji slijede islamski sakralni put, ni najmanje nije vodilo računa.

Neposredno pred II svjetski rat Vladimir Ćorović izdaje knjigu Istorija Bosne, u kojoj je Bosnu svrstao u srpske zemlje.

Pred II svjetski rat karakteristično je u predmetnom kontekstu i djelovanje Nikole Stojanovića i Stevana Moljevića. Stevan Moljević tvorac je projekta “Četnička koncepcija homogene Srbije i trijalističke Jugoslavije” iz juna 1941.g. Bitne su u ovom kontekstu i instrukcije Draže Mihajlovića majoru Đorđu Lašiću i kapetanu Pavlu Đurišiću iz decembra 1941.g.

U istom smislu, ali u poslijeratnom periodu, vrijedi navesti memorandum SANU iz 1986., ali i javne i tajne nastupe Slobodana Miloševića od 1987.g. pa na dalje.

Istoričar Sima Ćirković u Beogradu 1964.g. izdaje knjigu Istorija srednjovjekovne bosanske države, u kojoj zastupa tezu da je Bosna bila jedna od srpskih zemalja.

Karakterističan je i sporazum kojeg su 1957.g. u Buenos Airesu u Argentini sklopili Milan Stojadinović i Ante Pavelić, u kojem se ponovo poteže za Bosnom. Aktivnosti i teze Vase Čubrilovića, Dobrice Ćosića i Milorada Ekmečića i te kako se zaslužuju spomenuti u antibosanskom kontekstu.

Unutar hrvatske nacionalne aspiracijske politike valja navesti značajne i karakteristične slučajeve osporavanja bosanske države i bosanskog identiteta. U ovom kontekstu za akcentirati su koncepcije Pavla Rittera Vitezovića, koje su postale baza kasnije hrvatske nacionalne ideologije. Njegove ideje preuzeli su nacionalni hrvatski ideolozi 19. vijeka. Ante Starčević i Eugen Kvaternik su 1861.g. proklamovali ujedinjenje hrvatskih zemalja u jednu državu. Uz Hrvatsku, Slavoniju i Dalmaciju, u projektu je navedena i Bosna kao hrvatska zemlja.

Josip Štadler je kod bosanskih stanovnika koji ispovjedaju katoličanstvo, te kod bosanskih franjevaca koji bi dolazili u Đakovo, konstruisao, održavao i jačao hrvatsku narodnu svijest, zanemarujući i poričući njihov bosanski identitet.

Braća Radić su u Bosni djelovali kao izaslanici hrvatske vlade i bili su aktivni provoditelji hrvatske aspiracijske nacionalne aktivnosti, jer su radili na iskorjenjivanju termina Bošnjaci i na kroatizaciji Bošnjaka katoličke, ali i Bošnjaka islamske vjeroispovjesti.

Karakteristično je i djelovanje Ive Pilara, koji ne prepoznaje istorijski individualitet i identitet Bosne. Ne prepoznaje ga u etničkom, običajnom, kulturnom, pa ni u državno-pravnom ili političkom smislu, pa stoga i zdušno radi na njegovom poricanju.

tz2.jpg - Đenan Galešić: Počeci osporavanja bosanske države i identiteta

Dominik Mandić 1942.g. objavljuje knjigu “Hrvatski vladari u srednjovječnoj Bosni”, a isti autor 1967. u Rimu objavljuje knjigu “Etnička povijest BiH”, u kojoj promoviše isključivo hrvatski karakter etničke i političke istorije Bosne.

Kada se radi o hrvatskom nacijskom projektu, njega karakteriše aspiracijski osmišljena politika u kojoj su bosanski muslimani označeni kao vjerska skupina koja nema nacionalni identitet, koju treba involvirati u hrvatski nacionalni korpus, te kojoj se odriče pravo na bosansku državu. Posebno je za naglasiti da je njegov temelj svako anuliranje ideje države Bosne, njenog državnog individualiteta, kao i bosanskog političkog naroda.

Ključni element u poricanju Bosne i u obeskorjenjivanju bosanskog naroda je: Bosna je samo teritorija, a budući da je teritorija ona ne može imati svoj narod.

U kontekstu svega navedenog bitno je naglasiti i ulogu pravoslavne crkve u kreiranju i provođenju aktivnosti prema Bosni i bosanskom narodu, aktivnosti čiji je glavni element predstavljanje muslimana kao neprijatelja. Na Balkanu se, naime, vršila permanentna degradacija svega muslimanskog, pa tako i bosansko muslimanskog, ličnog i narodnosnog individualiteta.

Muslimani su se obezvrjeđivali u moralnom, psihološkom, intelektualnom, običajnom, socijalnom, ekonomskom i svakom drugom smislu. S tim u  vezi treba navesti da značajan pečat periodu od 1820. do 1920.g. daje protjerivanje i uništavanje muslimanskog elementa. U pomenutom periodu više od pet miliona muslimana je ubijeno na Balkanu, a još veći broj njih je protjeran.

radimlja1.jpg - Đenan Galešić: Počeci osporavanja bosanske države i identiteta

Radi se, dakle, o dugotrajnoj pojavi koju treba proučavati dubinski. Potreban je ogroman intelektualni napor da se napravi bilans duže i neposredne bosanske prošlosti, te ustanove pretpostavke regeneracije. Zamagljena predstava o svojoj prošlosti, stvara zamagljenu predstavu o svojoj sadašnjosti, usljed čega je društvena i politička svijest balkanskih naroda (prvenstveno Srbije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine) i danas bitno determinisana zabludama, fikcijama i mitovima.

Kad je Bosna u pitanju, u njoj se ljubomorno čuvaju predodžbe o stvarnosti, ne želi se o njima raspravljati, razmišljati, kritički ih demaskirati i mijenjati. Ova je pojava karakteristika današnjeg bosanskog društva. To društvo danas “krase” fragmentacija, polarizacija, neefektivnost, te ogroman nedostatak patriotizma i osjećaja pripadništva bosanskom društvu i državi.

U ovom smislu bi ideja bosanstva bila i jeste: osnažiti državu kao zaštitnika svojih građana, a za to je potrebna rehabilitacija svijesti o značaju bosanske države. Bosanstvo znači i jednakost ljudi i osvješćenje naših pripadanja u njemu. Bosanska istorijska svijesti kod bosanskog naroda nedostaje i zbog toga što ona nije bila kondenzirana i generacijski prenošena, dok pravoslavna, katolička i muslimanska svijest, jeste. Bosanstvo je po svim parametrima pluralni koncept, tj. koncept koji garantuje opstanak bosanske države u budućnosti.

Vrijedno bi bilo u opštoj pomutnji razlučiti, tj. praviti razliku između religijskih učenja i tumača vjere, gdje ne treba za ratove kriviti religijska učenja kao što su kršćanstvo, islam, judaizam, jer su ova učenja korištena za pravdanje ratova. Isto tako, učiti o drugima je dvostruki imperativ. Prvo, jer Kuran upućuje muslimane na dijalog sa kršćanima i jevrejima, dakle monoteističkim religijama. Drugo, jer nas na to upućuje i pluralnost Bosne, a kada se god to zanemari i ne radi, antibosanske “aždaje” izviru na površinu. Ovo tim prije jer se kod bosanskih muslimana čitao Novi Zavjet i znalo se koje poruke prenosi, jednako kao što su se i znale poruke Starog Zavjet.